Tâm lý thường ảnh hưởng trực tiếp đến cách chúng ta nhận định thị trường, đưa ra quyết định mua/bán và kiểm soát rủi ro. Vậy tâm lý giao dịch là gì? Làm thế nào để nhận diện và kiểm soát các trạng thái này? Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn giải đáp những vấn đề trên để thành công hơn trong thị trường tài chính.
Tâm lý giao dịch và tầm quan trọng khi đầu tư
Tâm lý giao dịch (Trading Psychology) là thuật ngữ chỉ trạng thái tâm lý, tình cảm và hành vi của các nhà giao dịch, đầu tư trong quá trình tham gia thị trường tài chính như chứng khoán, ngoại hối, hàng hóa, tiền mã hóa… Trạng thái này có ảnh hưởng rất lớn đến quyết định và kết quả giao dịch của mỗi cá nhân.
Các nhà đầu tư thường trải qua nhiều cung bậc cảm xúc khác nhau khi tham gia thị trường như:
- Nghi ngờ, do dự khi vào lệnh
- Hy vọng, phấn khích khi giá đi đúng hướng
- Tự tin, hưng phấn khi thắng lệnh và có lãi
- Lo lắng, sợ hãi khi giá đi ngược hướng dự đoán
- Tham lam, mong muốn lợi nhuận cao hơn
- Thất vọng, chán nản khi thua lỗ
Mỗi nhà đầu tư có tâm lý khác nhau do sự khác biệt về tính cách, kinh nghiệm, kiến thức, mức chịu đựng rủi ro. Tuy nhiên, việc hiểu rõ và kiểm soát tốt tâm lý khi giao dịch đóng vai trò then chốt giúp nhà đầu tư đưa ra quyết định chính xác, giảm thiểu rủi ro và đạt được thành công trong đầu tư dài hạn.
Ngược lại, nếu để cảm xúc chi phối, nhà đầu tư rất dễ mắc sai lầm như mua vào khi giá đang ở đỉnh, bán ra khi giá đang ở đáy, bỏ qua cơ hội hoặc mạo hiểm quá mức. Điều này có thể gây ra những tổn thất nặng nề về tài chính và tinh thần.
5 loại tâm lý khi giao dịch tài chính phổ biến
Hiểu rõ các loại tâm lý phổ biến giúp nhà đầu tư đưa ra lựa chọn sáng suốt hơn và tránh những sai lầm đáng tiếc. Cùng điểm qua một số loại thường gặp nhất:
Tâm lý thị trường
Tâm lý thị trường là tâm lý chung của toàn bộ những người tham gia thị trường, bao gồm cả nhà đầu tư cá nhân và tổ chức. Tâm lý thị trường có thể thay đổi theo thời gian và chịu ảnh hưởng của nhiều yếu tố như:
- Tâm lý của các nhà đầu tư lớn, có tầm ảnh hưởng
- Các yếu tố thuộc về kinh tế vĩ mô, chính trị, xã hội
- Sự thay đổi về xu hướng giá và tín hiệu giao dịch
- Thông tin, tin tức về tình hình kinh tế, tài chính, doanh nghiệp
- Kỳ vọng của nhà đầu tư về triển vọng tương lai của thị trường
Khi tâm lý thị trường tích cực, lạc quan, nhiều nhà đầu tư kỳ vọng giá sẽ tăng và tích cực mua vào, đẩy giá lên cao. Ngược lại khi tâm lý bi quan, thận trọng, nhiều người muốn bán ra, khiến giá giảm mạnh. Việc nắm bắt và dự đoán được tâm lý thị trường giúp nhà đầu tư xác định xu hướng và điểm vào lệnh, thoát lệnh hợp lý.
Tâm lý cá nhân
Tâm lý cá nhân bao gồm những suy nghĩ, cảm xúc, thái độ và hành vi của từng nhà đầu tư. Nó phụ thuộc vào nhiều yếu tố như tính cách, kinh nghiệm, kiến thức, khả năng chịu rủi ro, sự kỷ luật, chiến lược giao dịch và mục tiêu tài chính.
Ví dụ, những nhà đầu tư thiếu kiên nhẫn, háo thắng thường có xu hướng chốt lời quá sớm khi mới có một chút lãi và cắt lỗ quá muộn khi thua lỗ. Trong khi đó, những người quá tự tin, thiếu thận trọng lại dễ mạo hiểm, nắm giữ vị thế quá lâu và đối mặt với rủi ro lớn.
Vì vậy, việc hiểu rõ tâm lý của bản thân, điểm mạnh, điểm yếu và không ngừng hoàn thiện bản thân là rất quan trọng đối với mỗi nhà đầu tư.
Tâm lý đám đông
Tâm lý đám đông, hay còn gọi là hiệu ứng bầy đàn (Herd behavior), là hiện tượng mà một nhóm người có xu hướng hành động và suy nghĩ theo cùng một cách, bắt chước lẫn nhau mà không cần suy xét kỹ lưỡng.
Trong đầu tư tài chính, tâm lý bầy đàn thường xảy ra khi thị trường biến động mạnh, có nhiều thông tin trái chiều hoặc tin đồn thất thiệt. Lúc này, nhiều nhà đầu tư bị cuốn theo đám đông, đua nhau mua vào khi giá tăng quá nhanh (vì sợ bỏ lỡ cơ hội) và bán tháo khi giá giảm mạnh (vì sợ mất tiền). Điều này có thể tạo ra những cơn sốt hoặc bong bóng giá trong ngắn hạn.
Để tránh rơi vào bẫy tâm lý đám đông, nhà đầu tư cần có tư duy độc lập, bám sát vào chiến lược và kỷ luật giao dịch của mình, tránh bị ảnh hưởng bởi cảm xúc và hành động của người khác.
Tâm lý đối mặt với rủi ro
Tâm lý đối mặt với rủi ro liên quan đến cách mỗi cá nhân nhận thức, đánh giá và xử lý rủi ro trong đầu tư. Nó ảnh hưởng đến quyết định phân bổ vốn, lựa chọn tài sản và chiến lược giao dịch của nhà đầu tư.
Mỗi nhà đầu tư sẽ có mức chịu đựng rủi ro khác nhau. Những người có tâm lý e ngại rủi ro (risk-averse) thường thích đầu tư vào những tài sản an toàn, ít biến động như trái phiếu, tiền gửi tiết kiệm. Ngược lại, những người ưa thích rủi ro (risk-seeking) lại sẵn sàng đầu tư vào những tài sản có độ rủi ro và biến động cao như cổ phiếu, tiền mã hóa với kỳ vọng lợi nhuận lớn hơn.
Nhà đầu tư cần xác định rõ ràng mức độ chấp nhận rủi ro trước tiên để lựa chọn tài sản và xây dựng danh mục đầu tư phù hợp, tránh rơi vào tình trạng mạo hiểm quá mức hoặc bỏ lỡ cơ hội sinh lời.
Tâm lý học tập
Tâm lý học tập là trạng thái thường gặp những nhà đầu tư mới, những người đang trong quá trình học hỏi, trau dồi kiến thức và kinh nghiệm về thị trường tài chính.
Giai đoạn đầu tiên khi bắt đầu tham gia đầu tư thường đầy thử thách và áp lực. Các nhà giao dịch tân binh thường trải qua cảm giác bối rối, lúng túng và thiếu tự tin. Họ phải đối mặt với vô vàn thông tin phức tạp, nhiều thuật ngữ mới và phải liên tục ra quyết định trong điều kiện bất định.
Để vượt qua giai đoạn này, người mới cần có tinh thần cầu tiến, sẵn sàng học hỏi từ những người đi trước, từ sách vở, khóa học và không ngừng thực hành. Đồng thời cũng cần giữ sự kiên nhẫn, không nóng vội, tránh kỳ vọng lợi nhuận quá cao hoặc nản chí khi gặp thất bại ban đầu.
6+ Cách kiểm soát tâm lý khi tham gia giao dịch hiệu quả
Như đã phân tích ở trên, tâm lý và cảm xúc có ảnh hưởng rất lớn đến kết quả giao dịch của nhà đầu tư. Vì vậy, việc kiểm soát tốt cảm xúc là một yếu tố then chốt để thành công trong đầu tư dài hạn. Dưới đây là một số phương pháp giúp nhà đầu tư cải thiện khi giao dịch:
Xác định rõ mục tiêu và mức chịu rủi ro
Trước khi bắt đầu giao dịch, nhà đầu tư cần xác định rõ mục tiêu tài chính của mình trong ngắn hạn và dài hạn, cũng như mức độ rủi ro mà bản thân có thể chấp nhận được.
Từ đó, nhà đầu tư sẽ lựa chọn được loại tài sản và phong cách giao dịch phù hợp với mình. Đồng thời cũng cần chấp nhận thực tế rằng giao dịch luôn tiềm ẩn rủi ro và không phải lúc nào cũng sinh lời.
Việc này giúp nhà đầu tư có tâm thế vững vàng, bình tĩnh hơn và không bị choáng ngợp trước những biến động bất ngờ của thị trường.
Xây dựng kế hoạch giao dịch và tuân thủ theo đúng kế hoạch
Có một kế hoạch giao dịch cụ thể, chi tiết với các quy tắc, điều kiện chặt chẽ sẽ giúp nhà đầu tư kiểm soát tốt hơn tâm lý và cảm xúc của mình. Kế hoạch này cần bao gồm:
- Tiêu chí lựa chọn cổ phiếu, tài sản giao dịch
- Tín hiệu, điểm vào lệnh và thoát lệnh
- Quy tắc quản trị vốn, phân bổ tài sản
- Tỷ lệ rủi ro cho mỗi giao dịch
- Mục tiêu về mức lợi nhuận và mức chấp nhận lỗ
Khi đã có kế hoạch, nhà đầu tư cần nghiêm túc tuân thủ để tránh việc thay đổi liên tục hoặc ra quyết định dựa trên cảm tính nhất thời. Điều này giúp hạn chế sai lầm và giữ được sự kiên định trong giao dịch.
Rèn luyện sự kiên nhẫn và tính kỷ luật cao
Kiên nhẫn và kỷ luật là hai phẩm chất quan trọng của các nhà giao dịch thành công. Thị trường luôn biến động khó lường và không phải lúc nào cũng có cơ hội giao dịch tốt.
Vì vậy, nhà đầu tư cần học cách kiên nhẫn chờ đợi những cơ hội phù hợp với mình, tránh lao vào giao dịch khi chưa có tín hiệu rõ ràng. Đồng thời cũng cần kỷ luật tuân thủ các nguyên tắc, dừng lỗ đúng mức, không để thua lỗ kéo dài và ảnh hưởng đến tâm lý.
Sự kiên nhẫn và kỷ luật giúp nhà đầu tư duy trì được sự ổn định về mặt cảm xúc, tránh những quyết định bốc đồng và cải thiện hiệu quả giao dịch trong dài hạn.
Kiểm soát cảm xúc tiêu cực
Trong quá trình giao dịch, nhà đầu tư thường trải qua nhiều cảm xúc tiêu cực như lo lắng, sợ hãi, tham lam, thất vọng… Những cảm xúc này có thể khiến nhà đầu tư đưa ra quyết định sai lầm, đi ngược lại với kế hoạch và nguyên tắc giao dịch.
Vì vậy, việc nhận diện và kiểm soát những cảm xúc này là rất quan trọng. Khi gặp tình huống bất ngờ hay cảm xúc tiêu cực, nhà đầu tư nên:
- Bình tĩnh, hít thở sâu và xem xét lại tình hình một cách khách quan
- Tránh ra quyết định vội vàng khi đang căng thẳng, mệt mỏi
- Quay lại với kế hoạch giao dịch đã đề ra và tuân thủ nó
- Chia sẻ, trao đổi với những nhà đầu tư có kinh nghiệm để có góc nhìn khách quan hơn
Ngoài ra, việc tập thiền, thể dục thể thao và duy trì lối sống cân bằng cũng giúp nhà đầu tư giảm stress, cải thiện sức khỏe tinh thần và kiểm soát cảm xúc tốt hơn.
Tập trung vào việc tìm hiểu và phân tích thị trường
Thay vì để cảm xúc chi phối, nhà đầu tư nên tập trung vào việc phân tích, đánh giá thị trường một cách khách quan dựa trên các dữ liệu, chỉ số kỹ thuật và cơ bản.
Việc thường xuyên theo dõi diễn biến giá, khối lượng giao dịch, xu hướng thị trường, tình hình kinh tế vĩ mô, sức khỏe tài chính và triển vọng của doanh nghiệp sẽ giúp nhà đầu tư có cái nhìn toàn diện và đưa ra quyết định chính xác hơn.
Đồng thời, nhà đầu tư cũng nên sử dụng các công cụ hỗ trợ như biểu đồ kỹ thuật, chỉ báo, phần mềm để việc phân tích trở nên dễ dàng và hiệu quả hơn.
Học hỏi từ những sai lầm
Không có nhà đầu tư nào tránh khỏi sai lầm và thua lỗ. Tuy nhiên, điều quan trọng là phải biết rút ra bài học kinh nghiệm từ những sai lầm đó để cải thiện trong tương lai.
Sau mỗi giao dịch, nhà đầu tư nên dành thời gian phân tích lại quá trình ra quyết định của mình, đánh giá điểm mạnh, điểm yếu và nguyên nhân dẫn đến kết quả. Từ đó rút ra những bài học về tâm lý, cảm xúc cũng như kỹ năng phân tích, đọc biểu đồ.
Việc thường xuyên nhìn nhận và học hỏi sẽ giúp nhà đầu tư hoàn thiện bản thân, nâng cao hiệu quả giao dịch và hạn chế lặp lại sai lầm tương tự.
Tâm lý giao dịch đóng vai trò vô cùng quan trọng đối với sự thành bại của mỗi nhà đầu tư, đặc biệt trong những thị trường có tính biến động cao như cổ phiếu, vàng, ngoại hối hay tiền mã hóa. Nếu không được kiểm soát tốt, những cảm xúc và tâm lý tiêu cực có thể khiến nhà đầu tư đưa ra quyết định sai lầm, gây ra tổn thất nặng nề về tài chính và tinh thần.
Chính vì vậy, những nhà đầu tư cần học hỏi, trau dồi kiến thức và kinh nghiệm để nâng cao kỹ năng phân tích thị trường. Đồng thời thường xuyên thực hành các phương pháp kiểm soát cảm xúc, duy trì sự bình tĩnh và kiên định trước mọi biến động của thị trường.
